کشورهای در حال توسعه با تأکید بر تشریک اطالعات مؤدیان مالیاتی زهرا ضیایی پریسا مهاجری

Transcript

1 چکیده بررسی عوامل مؤثر بر قدرت مالیات ستانی دولت در کشورهای در حال توسعه با تأکید بر تشریک اطالعات مؤدیان مالیاتی 1 زهرا ضیایی 2 پریسا مهاجری 3 علی نصیری اقدم تاریخ دریافت: 96/12/11 تاریخ پذیرش: 96/3/3 در حالی که متوسط نرخ های قانونی مالیات تفاوت معناداری بین کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه ندارد نسبت مالیات به GDP در اولی تقریبا دو برابر بیشتر از دومی است. حال چه عواملی این تفاوت شدید را توضیح می دهند و چرا قدرت مالیات ستانی تا این حد متمایز است استدالل اساسی آن است که دسترسی سازمان مالیاتی به اطالعات مؤدیان مالیاتی قدرت مالیات ستانی دولت را پس از کنترل اثرات ترکیب GDP تورم و کیفیت دولت تحت تأثیر قرار خواهد داد. به منظور آزمون این اثر 47 کشور در حال توسعه طی دورۀ زمانی 2006 تا 2013 را مطالعه نموده و برای تخمین مدل داده های تابلویی از روش GLS بهره برده ایم. نتایج نشان می دهد که تشریک اطالعات اثر مثبت و معناداری بر نسبت مالیات به GDP دارد و اصالحات مالیاتی اخیر که دسترسی مقامات مالیاتی به اطالعات مؤدیان را قانونی می سازد قدرت مالیات ستانی دولت را بهبود خواهد بخشید. دولت واژه های کلیدی: تشریک اطالعات عدم تقارن اطالعات مخاطره اخالقی کژ گزینی قدرت مالیات ستانی 1. دانش آموخته کارشناسی ارشد علوم اقتصادی دانشگاه عالمه طباطبائی )نویسنده مسئول( Zahra_ziyaee@yahoo.com 2. استادیار و عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد عالمه طباطبائی parisa_m2369@yahoo.com 3. استادیار و عضو هیأت علمی دانشکده اقتصاد عالمه طباطبائی alin110@yahoo.com

2 142 مقدمه تابستان 82( )مسلسل وچهارم سی مالیات/شماره پژوهشنامه فرار بودن باال توسعه حال در کشورهای بهویژه جهان کشورهای اکثر در فراگیر چالشهای از یکی با تنگاتنگ ارتباطی که زیرزمینی اقتصاد اندازۀ است. دولت مالیاتستانی قدرت بودن اندک و مالیاتی تا 35 OECD کشورهای در داخلی ناخالص تولید درصد بین محدودهای در دارد مالیاتی فرار است بوده درصد 70 از فراتر نسبت این موارد برخی در حتی است. توسعه حال در کشورهای در درصد 44 بودن باال آن در که کالن دیدگاه است. بررسی قابل دیدگاه دو از موضوع این 2000(. آنست و )اشنایدر به توجه با مؤدیان آن در که خرد دیدگاه و میشود محسوب مالیاتی فرار اصلی عامل مالیاتی نرخهای رد میپردازند. آن مورد در عقالئی تصمیمگیری به مالیاتی فرار از حاصل انتظار مورد هزینههای و منافع درآمد سطح فرار به مربوط جریمههای مالیاتی فرار کشف احتمال نظیر متغیرهایی تصمیمگیریها این )هندریکس دارند اساسی نقش انسانها رفتاری هنجارهای و اجتماعی و فرهنگی عوامل مالیاتی مؤدیان 17(. فصل 2013 مایلز و احتمال اگر و است بیخبر آن از مالیاتی سازمان که دارد اطالعاتی مؤدی مالیاتی نظام در دیگر عبارت به اطالعات جمعآوری از مالیاتی سازمان بودن ناتوان اطالعات تشریک عدم دلیل )به مالیاتی فرار کشف برای اطالعات تقارن عدم از استفاده منافع باشد اندک فرار به مربوط جریمههای و...( و مؤدی معامالتی مشمول درآمدهای کتمان برای زیادی انگیزه وی زیرا بود خواهد مالیاتی فرار هزینههای از بیشتر مؤدی ارزش و جزئیات درباره بهتری اطالعات همواره بنگاه واقع در داشت. خواهد مالیاتی فرار و اجتناب مالیات حتی و پنهانکاری با مؤدی لذا ندارد اختیار در را اطالعاتی چنین مالیاتی اداره اما دارد معامالتش واقعی استفاده پرداخت قابل مالیات کاهش مزایای از تا است قادر اطالعات برخی نمودن مخدوش و تحریف. 1 نماید با و است مالیاتی وصولیهای بودن پایین با مترادف جامعه یک در مالیاتی فرار بودن باال که است بدیهی جدیتری موضوع ایران جمله از توسعه حال در کشورهای برای موضوع این موجود آماری شواهد به توجه مالیاتی مقررات و قوانین تا هستند تالش در جهان مختلف کشورهای که روست این از میشود. محسوب برای گردد. فراهم مالیاتی سازمان برای مؤدی اطالعات از استفاده امکان که نمایند اصالح نحوی به را خود ایتالیا فرانسه اروپا اتحادیه عضو کشورهای استرالیا کشورهای اخیر ساله ده تجربیات به میتوان نمونه صورت اعتباری مؤسسات و بانکی سیستم اطالعات افشای بر زیادی تمرکز آخر مورد سه در )که هلند و نمایید. مراجعه )2008( تن و لین مقاله به بیشتر اطالعات برای 1.

3 ... توسعه حال در کشورهای در دولت ستانی مالیات قدرت بر مؤثر عوامل بررسی 143 سال از 1 )IBFD( مالی مستندسازی بینالمللی اداره گزارش اساس بر همچنین نمود. اشاره است( گرفته منعقد مالیاتی اطالعات شفافیت و اطالعات تبادل برای کشورها بین زیادی توافقنامههای بعد به 2008 به 2009( و )2008 سال دو خالل در صرفا توافقنامه 200 از بیش اداره این اظهار طبق طوریکه به شد است. رسیده توافق طرفین امضای رسید تصویب به 1394/4/31 در و انجام ایران مستقیم مالیاتهای قانون در که اصالحیهای آخرین در پایگاه یک استقرار کارشناسان زعم به و نماند باقی مغفول سیاستگذاران دید از اطالعات تشریک موضوع در که بود اصالحاتی اساسیترین از اقتصادی فعالیتهای شفافیت افزایش منظور به گسترده اطالعاتی گردید. مصوب مستقیم مالیاتهای قانون دولت به وابسته مؤسسات شهرداریها دولتی مؤسسات وزارتخانهها تمامی مکرر 169 ماده بهموجب مالی مؤسسات و بانکها اسالمی انقالب نهادهای غیردولتی عمومی نهادهای و مؤسسات شهرداریها و موظفند غیردولتی و دولتی از اعم حقوقی اشخاص سایر و کشور امالک و اسناد ثبت سازمان اعتباری و فعالیت مجوزهای و حقوقی و حقیقی اشخاص هویتی و مکانی اطالعات بر )مشتمل هویتی اطالعات اشخاص معامالتی اطالعات قراردادها( عقد و تجاری معامالت انجام به مربوط مجوزهای سایر و اقتصادی و خرید خدمات ارائه هرگونه و پیمانکاری عملیات تجاری فعالیتهای خارجی تجارت معامالت )شامل بار نقل و حمل وضعیت صورت و بارنامه پرداختی خسارات و صادره بیمهنامههای انواع ارز و سکه فروش انتقال و نقل ساالنه گردش بر )مشتمل اشخاص سرمایهای و اعتباری و پولی مالی اطالعات و مسافر( و و داراییها بانکی تسهیالت آنها سود و سپردهها انواع بانکی حسابهای انواع بهادار اوراق سایر و سهام دهند. قرار مالیاتی امور سازمان اختیار در را آنها( انتقال و نقل و امالک و اموال منظور به اطالعات تشریک اهمیت واکاوی مقاله این اصلی هدف فوقالذکر توضیحات به عنایت با کاربرد و اطالعات نظریه نمودن شفاف ضمن راستا این در و است کژگزینی و کژمنشی مشکل بر غلبه منظور به را تجربی الگوی است( نگرفته قرار توجه مورد داخلی مطالعات در )که مالیاتی موضوعات در آن برآورد توسعه حال در کشورهای در GDP به مالیات نسبت بر اطالعات تشریک متغیرهای تأثیر بررسی کرد. خواهیم نظری بحث نخست بخش در میشود. سازماندهی بخش شش در مقاله موضوعات راستا این در عدم و اطالعات اقتصاد شد. خواهد ارائه دولت مالیاتستانی قدرت بر مؤثر عوامل خصوص در مختصری در اطالعات تقارن عدم کاربرد سوم بخش در داد. خواهد تشکیل را مقاله دوم بخش موضوع آن تقارن 1. International Bureau of Fiscal Documentation (IBFD)

4 پژوهشنامه مالیات/شماره سی وچهارم )مسلسل 82( تابستان حوزه مالیات ارائه خواهد شد. بخش چهارم به بررسی دستاوردهای پژوهشهای پیشین با تأکید بر موضوع تشریک اطالعات و تأثیر آن بر وصول و فرار مالیاتی اختصاص خواهد یافت و از آنجایی که این موضوع در ایران بررسی نشده است لذا صرفا به یافتههای پژوهشهای خارجی اکتفا شده است. ارائه مدل رگرسیونی و معرفی متغیرها و پایههای آماری محور بخش پنجم از مقاله خواهد بود. در بخش ششم برآورد مدل و نتایج به دست آمده تبیین خواهد شد و در انتها جمعبندی از یافتههای پژوهش ارائه خواهد گردید بحث نظری در خصوص عوامل مؤثر بر قدرت مالیاتستانی دولت يكي از روشهاي ارزيابي مناسب بودن ساختار مالياتي و درآمد مالياتي آن است كه ارتباط بين مالياتهای شمار زيادي از كشورها را مورد مقايسه قرار دهيم. مقايسۀ كشورهاي توسعه یافته و در حال توسعه نشان میدهد که نسبت درآمدهای مالیاتی به تولید ناخالص داخلی در کشورهای در حال توسعه بسیار کمتر )حدود یک سوم( از کشورهای توسعه یافته است )گوردون و لی 2009(. با وجود تالشهای انجام گرفته طی دهههای اخیر هنوز شكافی بين ظرفيت مالياتي بالقوه و بالفعل در کشورهای در حال توسعه وجود دارد. این در حالی است که نرخهای مالیاتی قانونی این کشورها چندان از هم متفاوت نیستند. شاید اینگونه بهنظر برسد که این نتیجۀ ترجیحات متفاوت بین این کشورها باشد یعنی بهطور مثال تمایل برای خدمات عمومی بین این کشورها متفاوت است و این سبب ترجیح مالیات کمتر به مالیات بیشتر شده است. اما این نمیتواند پاسخی صحیح باشد. یعنی اینطور نیست که کشورهای در حال توسعه و دولتهایشان این نوع ترجیحات را مناسبتر بدانند چرا که کشورهای در حال توسعه معموال نیاز بیشتری به خدمات عمومی و مخارج دولتی همچون سرمایهگذاریهای زیربنایی خدمات آموزشی و بهداشتی و خدمات رفاهی وجود دارد بنابراین نیازمند درآمدهای مالیاتی بیشتری هستند. پس چرا بار مالیاتی در این کشورها اندک است با مروری بر مطالعات پیشین میتوان پاسخهایی منطقی برای این عملکرد یافت که در شکل )1( ارائه شده است. در خصوص نظام مالیاتی و ویژگیهای قانونی میتوان به وجود نرخهای مالیاتی چندگانه و معافیتهای گسترده در اغلب کشورهای در حال توسعه اشاره نمود. نرخهای مالیاتی چندگانه سبب ایجاد پیچیدگی در درک و اجرای قانون و ایجاد فرصت برای فساد میشود و معافیتهای گسترده و اعمال نرخهای صفر مالیاتی سبب محدود شدن پایه مالیاتی میگردد و این امر میتواند سبب کاهش وصول 1. برای مطالعۀ بیشتر به برناردی باریکس مارنزی و پروفتا )2007( صفحات 19 تا 38 گوردون و لی )2009( و رودریگز به آدرس زیر مراجعه کنید:

5 145 بررسی عوامل مؤثر بر قدرت مالیات ستانی دولت در کشورهای در حال توسعه... درآمدهای مالیاتی گردد. شکل )1(- عوامل اثرگذار برقدرت مالیات ستانی دولت نظام مالیاتی سطح توانایی سازمان مالیاتی نوع سیستم مالیاتی ویژگیهای قانونی عوامل ساختاری اندازه بخش غیررسمی درآمد سرانه ترکیبGDP باز بودن اقتصاد میزان شفافیت اطالعات عوامل سیاسی اجتماعی و فرهنگی سلطه ی قانون کارایی دولت میزان فساد تمایل مردم به پرداخت مالیات سطح توانایی سازمان مالیاتی مسأله دیگری است. ضعف در توسعه نهادی ادارههای مالیاتی در اغلب کشورهای در حال توسعه وجود دارد اما چرا ادارات مالیاتی در این کشورها ضعیف عمل میکنند تصمیمها و وضعیت اقتصادی بی ارتباط با شرایط سیاسی کشورها و تصمیمگیران سیاسی نیست. در واقع ممکن است که عزم سیاسی برای افزایش درآمدهای مالیاتی و تقویت سازمانهای مالیاتی وجود نداشته باشد. مطالعه گوردون و لی )2009( نشان میدهد که ساختار مالیاتی در کشورهای در حال توسعه کمتر بر مالیات بر درآمدها متکی است و ترکیب مالیات بهگونهای است که سهم مالیات بر درآمد شرکتها بسیار بیشتر از مالیات بر درآمد اشخاص است این در حالی است که در کشورهای توسعه یافته دقیقا عکس این جریان برقرار است این امر نشاندهنده تنازلی بودن سیستم مالیاتی در کشورهای در حال توسعه است. یکی از دالیل وجود چنین سیستمی میتواند تمایل نخبگان سیاسی به منافع حامیان خویش باشد. این تمایل بدین گونه است که بار مالیاتی به بخشهايي منتقل شود كه منابع كمتري در اختيار دارند )افراد فقیرتر( تا بدین ترتیب گروههای خاص )صاحبان قدرت و ثروت( نقش کمتری در پرداخت مالیات داشته باشند. در این معنا تأمین رانتهای ویژه بهنفع گروههای خاص عامل اثرگذار دیگر بر قدرت مالیات ستانی

6 146 پژوهشنامه مالیات/شماره سی وچهارم )مسلسل 82( تابستان 1396 دولت است. در اینجا یک نوع درهمتنیدگی از عدم رعایت عدالت اجتماعی نفوذ قدرت و ناکارایی دولت مالحظه میشود. مشخصه دیگر کشورهای در حال توسعه نابرابری شدید درآمدی و فقر است که با وجود سیستم مالیات تنازلی یک چرخه تقویت شونده از فقر و درآمدهای مالیاتی کمتر را تشکیل میدهد. سیستم مالیاتی تنازلی سبب افزایش نابرابری درآمد گسترش فقر از بین رفتن و تضعیف طبقه متوسط جامعه و در نتیجه کاهش توان پرداخت مالیات میشود. بیتوجهی به نابرابری سبب گسترش حس بیعدالتی در جامعه و عدم تمایل مردم به پرداخت مالیات میشود. در اقتصادهايي كه طبقه وسيعي از افراد فقير وجود دارند سطح بااليي از فعاليتهاي غير رسمي در بازارهاي كار و محصول وجود دارد كه این امر اجراي كارای ماليات را دشوار و حتی ناممکن ميسازد. چرا که شناسایی فعاالن بخش غیررسمی و دریافت مالیات متعلق به آنان بسیار دشوار است و نیازمند وجود اطالعات دقیق و گسترده است. این مطلب اشارهای به عوامل ساختاری دارد که مرتبط با نظام مالیاتی موجود است. عدم وجود جذابیت کافی برای فعالیت در بخش رسمی دلیل دیگر وجود اقتصاد غیر رسمی گسترده و به تبع آن درآمدهای مالیاتی کمتر است. اگر منافع ناشی از فعالیت در بخش رسمی بر هزینههای آن برتری داشته باشد فعاالن اقتصادی بخش رسمی را ترجیح خواهند داد. یکی از منافع فعالیت در بخش رسمی برخورداری از خدمات مالی و اعتباری رسمی است. بنابراین ضعف سیستم مالی و اعتباری بهعنوان عامل ساختاری دیگر میتواند مطرح باشد )بک لین و ما 2014(. وقتی اقتصاد با بخش غیر رسمی گسترده به همراه ضعف نهادی سازمانهای مالیاتی مواجه باشد شناسایی افرادی که مالیات بر آنان تعلق میگیرد به یک مشکل اساسی مبدل میشود و این یعنی اهمیت اطالعات. فقدان شفافیت اطالعاتی مقولهای است که همواره سازمانهای مالیاتی از آن رنج میبرند. البته در سالهاي اخیر بهبود قابل توجهي در شناسايي و شفافيت اطالعات صورت گرفته كه اين اطالعات در گذشته در دسترس نبوده است. برای نمونه میتوان به انتشار متون كامل قوانين آگاهي دولت از اسامي بدهكاران اصلي مالياتي و... اشاره نمود. بديهي است كه سطح تكنولوژي جاري اگر بهدرستي بهكار گرفته شود به سازمانهای مالياتی اجازه ميدهد از ابزارهايي استفاده نمايند كه منابع بيشتري را برايشان در پي دارد. همچنين استفاده گسترده از رايانهها اين امكان را براي سازمانهای مالياتي فراهم ساخته است كه

7 بررسی عوامل مؤثر بر قدرت مالیات ستانی دولت در کشورهای در حال توسعه پايگاه اطالعاتي و آماري گستردهاي از رفتار مؤديان را در اختيار داشته باشند. نمونهای از پیشرفت در شفافیت اطالعاتی ایجاد سيستمهايي براي كشف ماليات در منبع است )یعنی شناسایی مالیاتهایی که مؤدی از جانب سازمان مالیاتی آنها را وصول میکند ولی به حساب سازمان واریز نمیکند( که اخيرا مورد استفاده وسيعي قرار گرفته است. بهكارگيري اين سيستم اطالعات ذي قيمتي را بدون هيچ دشواري عمدهاي در اختيار سازمانهای مالياتي قرار داده است. این بخش شمایی کلی از مسائل مالیاتی و ارتباط درونی آنها با یکدیگر در کشورهای در حال توسعه بود. همانطور که مالحظه میشود یک درهم تنیدگی قوی و گسترده در عوامل مؤثر بر درآمدهای مالیاتی وجود دارد که میتواند نشاندهنده ابعاد مشکل باشد. از میان این عوامل بهطور ویژهای به بعد اطالعات خواهیم پرداخت. 3- اقتصاد اطالعات 1 و چالشهای عدم تقارن اطالعات اطالعات کاالی عجیبی است کاالیی با انتشار آسان کنترلی سخت ولی اساسی در تصمیمات اقتصادی. اقتصاددانان از دیرباز عالقهمند به نقش اطالعات در اقتصاد بودهاند. با این حال بسیاری از نظریههای اقتصادی با فرض وجود اطالعات کامل توسعه یافتهاند. این فرض ما را قادر میسازد تا مدل اقتصادی را در چارچوب تعادل عمومی ارائه کنیم که تحت عنوان مدل آرو دبرو 2 شناخته شده است. در نیمه دوم قرن بیستم با پیشرفت ارتباطات از راه دور عالقه به نظریه اطالعات بهطور فزاینده ابتدا در میان فیزیکدانان و سپس اقتصاددانان افزایش یافت. فیزیکدانان و مهندسان در پی پاسخگویی به سؤاالتی بودند از قبیل اینکه آیا اطالعاتی که از یک کانال مشخص همچون کابل در حال انتقالاند قابل اندازهگیری و توصیف هستند اکنون این مباحث از تئوری اطالعات تحت عنوان فناوری اطالعات شناخته میشوند. در همین حین ریاضیدانان پایههای تئوری رفتار استراتژیک را پایهریزی میکردند که اکنون تحت عنوان نظریه بازیها شناخته میشود که توسط جان نش تحت عنوان بازیهای غیرهمکارانه در سال 1950 فرموله گردید. هایک سال )1945( بیان کرد که ما باید به نظام قیمت بهعنوان مکانیزم انتقال اطالعات بنگریم. وی به این نکته اشاره داشت که قیمتها عالمتدهنده اطالعاتی هستند که در تصمیمگیری عوامل اقتصادی مؤثر است و به آنها مسیر را نشان میدهد. سپس وی این پرسش را مطرح میکند که ما چه مسألهاي 1. برای مطالعۀ بیشتر به برچلر و باتلر 2007 صفحات 5 تا 10 و اقتصاد اطالعات نامتقارن میرجلیلی 1387 مراجعه کنید. 2. Arrow Debreu Model

8 148 پژوهشنامه مالیات/شماره سی وچهارم )مسلسل 82( تابستان 1396 را می خواهیم حل کنیم وقتی که تالش میکنیم یک نظم اقتصادي معقول بسازیم پاسخ این سؤال با لحاظ فرض متداول وجود اطالعات کامل به اندازه کافی ساده است. تمام ابزارهای الزم وجود دارد و تنها مسألۀ باقیمانده یافتن بهترین پاسخ در قالب معادالت ریاضی است. اما در واقعیت افراد اطالعات اندکی از شرایط دارند که قیمتها میتواند اطالعات مربوطه را بهطور جزئی منتقل کند. وی قیمتها را یک مکانیزم آگاهیدهنده میداند که بهطور غیرآگاهانه اطالعات را منتقل میکند و از هر مکانیزم دیگری که انسانها بهطور آگاهانه ایجاد میکنند کارآمدتراست. هرچند که این مقاله را میتوان پیشگام در نقش اطالعات در بازار دانست اما بهطور جدی رشتة»اقتصاد اطالعات«با انتشار دو مقاله اولی توسط استیگلر با عنوان»اقتصاد اطالعات«و دیگری توسط ویکری با عنوان»سفتهبازی متقابل حراجها و مناقصههای رقابتی مهروموم شده«در سال 1961 متولد شد. در اوایل دهۀ 1970 تعدادی از اقتصاددانان شروع به تحلیل نوع جدیدی از مسائل نمودند یعنی مسائلی که در آن برخی از عوامل اقتصادی اطالعات بهتری نسبت به سایرین دارند. جرج آکرلف در سال 1970 طی مقالۀ معروف خود با عنوان»بازاری برای لمونز 1 )اتومبیلهای بد(: نااطمینانی از کیفیت و ساز و کار بازار«نشان داد که حتی وجود اندکی اطالعات نامتقارن میتواند منجر به شکست کامل بازار گردد. اسپنس نشان داد که کارگزاران برخوردار از اطالعات کافی میتوانند با اشاعۀ اطالعات خصوصی خود به کارگزاران فاقد اطالعات الزم بازده بازار خود را بهبود بخشند و برای اولین بار در سال 1973 مفهوم عالمتدهی آنهم در بازار کار مطرح گردید. استیگلیتز )1976( نشان دادکه گاه یک کارگزار غیرمطلع میتواند ازطریق»غربال کردن اطالعات«2 بهتر از یک کارگزار مطلع کسب اطالع کند. این اقتصاد اطالعات جدید در توضیح پدیدههای جهان واقعی و نهادهایی همچون مزایدهها بانکها نامهای تجاری حباب بازار سهام و بحران اعتباری موفق بوده است. به پاس خدمات جرج آکرلف میشائیل اسپنس و جوزف استگلیتز در سال 2001 جایزۀ نوبل اقتصاد به دلیل ارائۀ تحلیلهای بازاری با در نظر گرفتن عدم تقارن اطالعات به آنان اعطا گردید. هرچند که اقتصاد اطالعات بسیار گستردهتر از اطالعات نامتقارن است اما تنها به این بخش که متناسب با بحث این مقاله است در ادامه بیشتر میپردازیم. اطالعات نامتقارن سؤالی که در ابتدا به ذهن متبادر میشود این است که مفهوم اطالعات نامتقارن چیست همچون بسیاری از مفاهیم اقتصادی که در دنیای کودکان مصادیق ملموس دارند این مفهوم نیز چنین است. این عبارت 1. Lemons 2. screening

9 بررسی عوامل مؤثر بر قدرت مالیات ستانی دولت در کشورهای در حال توسعه متداول در بین کودکان که»من چیزی را میدانم که تو نمیدانی اما تو اینگونه نیستی!«مفهوم اطالعات نامتقارن است. اطالعات نامتقارن زمانی مصداق مییابد که یکی از طرفین اطالعات برتری 1 نسبت به دیگری دارد یعنی نه تنها تمامی اطالعات فرد مقابل را داراست بلکه دارای اطالعات بیشتری نیز هست. همین موضوع منجر به دو مسئله اساسی میشود که عبارتند از: مخاطره اخالقی )کژمنشی( : 2 مخاطره اخالقی زمانی امکان بروز مییابد که فردی دارای اطالعات برتر از اقدامات خود است اما طرف مقابل امکان نظارت بر اقدامات وی را ندارد در نتیجه فرصت پنهانکاری ایجاد میشود و فرد با اطالع این فرصت را مییابد تا به همۀ تعهدات خود عمل نکند. از این مشکل با عنوان مشکل کارگر کارفرما 3 نیز یاد میشود. زیرا فردی که نماینده )کارگر( انجام کاری از سوی فرد دیگر است از جزئیات اقدامات خویش به خوبی اطالع دارد اما کارفرما امکان اشراف کامل بر تمامی اقدامات کارگر را ندارد و لذا کارگر این امکان را دارد تا تمامی تالش خود را برای انجام وظایفش بکار نبرد. در پدیده مخاطره اخالقی باید تعامل میان دو طرف معامله ادامهدار باشد. یعنی پس از انعقاد قرارداد و در صوتی که تعامل میان دو طرف مدتدار باشد امکان بروز مییابد. مثال مخاطره اخالقی در معامله خرید اتومبیل امکان بروز ندارد زیرا پس از انعقاد قرارداد معامله به پایان میرسد و هیچ یک از طرفین از اقدامات آتی یکدیگر متأثر نمیشوند. کژگزینی )یا انتخاب معکوس( : 4 فرآیندی بازاری است که به دلیل عدم تقارن اطالعات بین خریداران و فروشندگان محصوالت و یا مشتریان»بد«احتمال بیشتری برای انتخاب شدن دارند و محصول و یا مشتری»خوب«از بازار بیرون رانده میشود. این پدیده قبل از انعقاد قرارداد یا انجام معامله مطرح میشود زمانی که باید فردی برای معامله انتخاب شود که ریسک کمتری دارد. نکته مهم دیگر اینکه این پدیده زمانی رخ میدهد که قیمت یکسانی )یک قیمت میانگین( برای معامالت با کیفیت مختلف ارائه میشود. مسلما این قیمت میانگین به اندازه کافی برای افراد خوب مناسب نیست اما برای افراد بد جذاب است و این امر سبب میشود که انتخاب بد از احتمال وقوع بیشتری نسبت به انتخاب خوب برخوردار گردد. مسلما در تمامی این فرآیند وجود اختیار در انجام معامله یک امر اساسی برای وقوع پدیده کژگزینی است. 1. Superior Information 2. Moral Hazard 3. Agent- principle Problem 4. Adverse Selection

10 150 پژوهشنامه مالیات/شماره سی وچهارم )مسلسل 82( تابستان چارچوب نظری تسر ی عدم تقارن اطالعات و پیامدهای آن بر درآمدهای مالیاتی در تعامل میان مؤدی و سازمان مالیاتی مؤدی بهخوبی از وضعیت اقدامات و کیفیت عملکرد خود اطالع دارد اما سازمان مالیاتی فاقد چنین اطالعاتی است لذا اطالعات نامتقارن و پدیدههای ناشی از آن امکان بروز مییابد. مخاطره اخالقی: در مخاطرۀ اخالقی بنگاه به خوبی از درآمد سود و زیان و عملکرد مالی خود آگاه است اما با آگاهی از این امر که سازمان مالیاتی امکان مشاهدۀ اقدامات وی را ندارد میزان عملکرد خود را بهگونهای گزارش و اظهار میکند که مالیات کمتری بپردازد. بنابراین هرگونه دستکاری اسناد مالی 1 اظهار خالف واقع و کتمان عملکرد با اتکای به عدم توانایی سازمان مالیاتی در مشاهدۀ اقدامات فوق که منجر به پرداخت مالیات کمتر گردد مصداق بروز مخاطرۀ اخالقی در حیطۀ مالیاتستانی هستند. انتخاب معکوس: در یک نگاه سطحی چنین بهنظر میرسد که وقوع این پدیده در حیطۀ مالیات ممکن نیست چرا که مالیاتها وجوه اجباری هستند که برای مصارف عمومی به دولت پرداخت میشود پس شرط وجود اختیار رعایت نشده است. اما با نگاهی دقیقتر میتوان این پدیده را در یکی از سازمانهای مسئول دریافت مالیات و ایصال آن به سازمان مالیاتی یافت این سازمان گمرک است. در بسیاری از کشورها گمرک مسئول اخذ مالیات بر ارزش افزوده از کاالها و خدمات وارداتی است. با بررسی کشورهای مختلف دو سیستم برای انجام فرآیندهای گمرکی مشاهده میشود: روالهای معمول گمرکی و فرآیندهای تسهیل شده با اعطای گواهینامۀ. 2 AEO روالهای معمول گمرکی: در این مورد شرکتها صرفنظر از سابقۀ گمرکی عملکرد و ریسکشان همگی باید روالهای یکسانی را انجام دهند. عدم توجه به ریسک شرکتها هم هزینههایی را به گمرک و هم به شرکتها تحمیل میکند. گمرک به دلیل عدم توانایی در شناسایی ریسک شرکتها مجبور است یک روال یکسان و معتدلی را در کنترل و نظارت بهکار گیرد که سبب ناکارآمدی در هزینههای گمرک میشود و از سوی دیگر کنترلها و فرآیند طوالنی سبب تحمیل هزینههایی صریح و پنهان به شرکتها میشود. طبق محاسبات بینالمللی توقف کاال به ازاي هر روز در گمرك که به آن هزینههاي پنهان میگویند مانند خواب سرمایه هزینههاي انبارداري فساد کاال و... معادل یک درصد ارزش کاالست. ضمن این که چنین هزینههایی قیمت تمام شدۀ کاالها را افزایش میدهد و سبب کاهش رقابتپذیری تولید میگردد. 1. Cooking the Books 2. Authorized Economic Operator (AEO)

11 بررسی عوامل مؤثر بر قدرت مالیات ستانی دولت در کشورهای در حال توسعه به این ترتیب این فرآیند سبب میشود تا شرکتهای کمریسک و خوب این فرآیند یکسان را هزینهبر و نامناسب بدانند اما شرکتهای بد و پر ریسک این روال ناکارآمد را به سود خود میدانند. این امر در بلندمدت سبب خروج شرکتهای خوب از فرآیند تجارت بینالملل به نفع شرکتهای پرریسکتر میگردد. از آنجایی که شرکتهای پرریسکتر تمایل به تقلب از جمله تقلب مالیاتی دارند پس فرار مالیاتی بیشتری نیز دارند. لذا با بروز پدیدۀ انتخاب معکوس و به تبع آن شکست بازار در گمرک درآمدهای ناشی از مالیات بر ارزش افزوده نیز کاهش مییابد. وجود چنین هزینههایی سبب ایجاد فرآیندهای تسهیل شده برای شرکتهای کمریسک و خوب در بسیاری از کشورها از جمله ایران گردیده است )اعطای گواهینامه.)AEO فرآیندهای تسهیل شده با اعطای گواهینامۀ :AEO با اعطای گواهینامه AEO توسط گمرک به فعاالن اقتصادی در چارچوب استانداردهای امنیت و تسهیل سازمان جهانی گمرک امکان بهرهمندی از فرآیندهای ساده شده برای دارندگان این گواهینامه میسر میگردد. بهطور متقابل شرکتهای دارای گواهینامه AEO نیز مکلف به رعایت تعهدات و استانداردهایی هستند. اگرچه این گواهینامه به صورت اختیاری و نه اجباری به شرکتهای واجد شرایط اعطاء میشود و سبب کاهش هزینههای پنهانی و ایجاد مزایای ملموس در ترخیص گمرکی میشود اما همچنان از پدیدۀ انتخاب معکوس در مقیاس کوچکتری و با شدت بسیار کمتری نسبت به روالهای عادی گمرک رنج میبرد. در این حالت چالش مذکور معطوف به شرکتهای کوچک است. زیرا شرکتها مکلف به رعایت استانداردهای AEO هستند اما گمرک نمیتواند به نحو کارآمدی میان شرکتهای بزرگ متوسط و کوچک تمایزی قائل شود و ریسکهای آنها را به تفکیک شناسایی نماید و متناسب با آن استاندادهایی را تحمیل نماید. لذا استانداردهای یکسان و غیرانحصاری را به تمامی شرکتها تحمیل میکند. رعایت این استانداردها برای شرکتهای بزرگ و متوسط دشوار نیست و چه بسا بخش زیادی از آن روال متداولی باشد که در صورت اخذ گواهینامه یا عدم اخذ آن رعایت مینمایند. اما تحمل چنین هزینههایی برای شرکتهای کوچک سخت و دشوار است )صفاری طاهری 1393 ( لذا این امر انگیزۀ شرکتهای کوچک خوب را برای عضویت کاهش میدهد در عوض عضویت در گروه فعاالن اقتصادی مجاز به اندازۀ کافی برای شرکتهای کوچک بد با توجه به منافع و مزایای ناشی از آن جذاب هست. این رویه سبب میشود که شرکتهای کوچک بد شرکتهای کوچک خوب را از گردونه خارج نمایند که این امر میتواند چالشها و موانعی را در انجام وظایف گمرک از جمله وصول و ایصال مالیات بر ارزش افزوده ایجاد نماید. عدم تقارن اطالعاتی میان سازمان و مؤدی از دو مجرای مخاطرۀ اخالقی و انتخاب معکوس زمینه فرار

12 152 پژوهشنامه مالیات/شماره سی وچهارم )مسلسل 82( تابستان 1396 مالیاتی را فراهم میکند. فرار مالیاتی چالش بزرگی است که تمامی کشورهای جهان کم یا زیاد با آن روبهرو هستند. بر اساس مطالعه آنتیلو )2012( گسترۀ فرار مالیاتی برای اتحادیه اروپا حدود 2 تا 2/5 درصد GDP است. مقیاس این پدیده در آمریکا طی سالهای 2005 تا 2007 بیشتر از کسری بودجه دولت فدرال و در سال 2008 حدود سه چهارم کسری بودجه بوده است. گسترۀ فرار مالیاتی در ایران طبق مطالعۀ میالنی و اکبرپور روشن )1391( به روش رهيافت تقاضای پول در سالهای 1370 تا 1388 از 4 تا 14 درصد GDP صمدی و تابنده )1392( به روش علل چندگانه آثار چندگانه 8 تا 30 درصد GDP در سالهای 1349 تا 1386 و صادقی و شکیبا )1380( از روش منطق فازی معادل 19 درصد GDP در خالل سالهای 1349 تا 1378 بوده است. بر اساس این مطالعات گسترۀ فرار مالیاتی در ایران بسیار زیاد است و بهشدت میتواند نسبت درآمدهای مالیاتی به GDP را متأثر سازد. 5- بررسی نتایج و دستاوردهای مطالعات پیشین با محوریت اثر مستقیم تشریک اطالعات بر مالیاتستانی بک لین و ما )2014( در مقالهای به توضیح ارتباط تشریک اطلالعات اعتباری و نفوذ شعب بانکی بر گستره و مقیاس فرار مالیاتی در میان کشورها و بنگاههای مختلف پرداختهاند. آنان با استفاده از آمارهای بیش از 64 هزار بنگاه طی دوره زمانی 2002 تا 2010 در میان 102 کشور به این نتیجه رسیدند که شواهدی قوی وجود دارد که نشان میدهد بنگاهها در کشورهایی که سیستمهای تشریک اطالعات عمیقتر و همچنین نفوذ شعب بانکی باالتری دارند سهم کمتری از درآمدهای فروش خود را پنهان میکنند و کمتر اقدام به فرار مالیاتی مینمایند. این اثر برای بنگاههای فعال در شهرهای کوچکتر و بنگاهها با اندازۀ کوچکتر قویتر است. مطالعه چن و لین )2015( در کشور آمریکا به بررسی اثر اطالعات نامتقارن بر اجتناب مؤدیان از پرداخت مالیات بر درآمد شرکت-ها پرداخته است. وی از یک شاخص بومی که با استفاده از اطالعات واسطهگران مسکن و خدمات مستغالت ایجاد شده برای برآورد یک مدل سری زمانی استفاده نموده و نشان داده است که با کاهش اطالعات نامتقارن اجتناب مالیاتی کاهش مییابد. همچنین این اثر در بنگاههای کوچکتر با محدودیت مالی بیشتر شدیدتر است. مطالعۀ گوردون و لی )2009( این فرضیۀ اساسی را مطرح مینماید که دولتها برای ارزیابی میزان مالیات قابل وصول نیاز به دسترسی به اسناد مالی بانکها دارند. بنگاهها در صورتی از خدمات مالی بهرهمند میگردند که مالیاتی را که مشمول آن هستند پرداخت نمایند. اگر نرخهای مالیات به اندازۀ کافی باال باشد بنگاهها از منافع مالی ناشی از استفاده از خدمات بانکی چشمپوشی مینمایند و اقدام به فرار مالیاتی

13 بررسی عوامل مؤثر بر قدرت مالیات ستانی دولت در کشورهای در حال توسعه می نمایند. در نتیجه مشکل عدم واسطه گری مالی رسمی ایجاد می گردد و سبب گسترش بخش غیررسمی می گردد. این مقاله هیچ آزمون آماری در رد یا پذیرش این ادعا انجام نداده است. با بررسی مطالعات به سه مشاهدۀ کلی می توان دست یافت: اوال عاملی که در مطالعات بسیار کم مورد توجه قرار گرفته است نقش اطالعات بر تمکین مالیاتی است ثانیا تعداد بسیار اندکی از مطالعات در این حیطه به بررسی شواهد آماری و حمایت یا عدم حمایت آن ها از نظریات فوق در سطح جهان پرداخته اند و در ایران هیچ مطالعه ای در مورد اهمیت تشریک اطالعات بر مالیات ستانی صورت نگرفته است. 6- معرفی مدل متغیرهای آن و پایههای آماری پژوهش با هدف بررسی اثر تشریک اطالعات بر قدرت مالیات ستانی دولت در کشورهای در حال توسعه از متغیرهای تشریک اطالعات اعتباری به عنوان متغیرهای توضیحی اصلی و از متغیر نسبت مالیات به GDP به عنوان متغیر وابسته استفاده خواهد شد. با عنایت به مبانی نظری و پیشینه تحقیق فرم تبعی مدل مورد استفاده در این مقاله به صورت معادله )1( خواهد بود: TAX = α + βinfo it + k = 1 γk x it + εit CDP it )1( که در آن TAX نشاندهندۀ نسبت درآمدهای مالیاتی به GDP و INFO نشاندهندۀ متغیرهای تشریک CDP اطالعات است همچنین x نشاندهندۀ برداری از متغیرهای کنترل است. در این معادله جزء اخالل با نماد ε مشخص شده است و اندیس i و t به ترتیب منعکس کننده مقطع و زمان است. متغیرهای اصلی پژوهش نسبت درآمدهای مالیاتی به تولید ناخالص داخلی: متغیر وابستۀ پژوهش نسبت درآمدهای مالیاتی به تولید ناخالص داخلی است که با استفاده از داده های بانک جهانی منظور گردیده است. در این شاخص درآمد مالیاتی به انتقال اجباری به دولت مرکزی برای مصارف عمومی اشاره دارد. برخی نقل و انتقاالت اجباری مانند جریمه ها و برخی مشارکت های تأمین اجتماعی حذف شده اند و استردادها و اصالحات درآمد مالیاتی که به اشتباه جمع آوری شده اند به عنوان درآمد منفی تلقی گردیده اند. سیر مالیات ستانی در کشورهای در حال توسعه در نمودار 1 قابل مشاهده است.

14 154 پژوهشنامه مالیات/شماره سی وچهارم )مسلسل 82( تابستان 1396 نمودار )1(- روند مالیات ستانی در 47 کشور در حال توسعه در سال های 2004 تا 2013 شاخص های اطالعات: شاخص هایی که بتوانند همۀ جوانب تشریک اطالعات را از ابعاد مختلف اطالعات مالیاتی مالی و بانکی ثبت اسناد و... پوشش دهند وجود ندارند و تنها شاخص های اطالعاتی که در سطح جهانی منتشر می شوند شاخص های اطالعات بانکی است که تحت عنوان شاخص های تشریک اطالعات اعتباری نیز نام برده می شوند که آمارهای آن در گزارشهای کسب و کار بانک جهانی ارائه می شود. یکی از شاخص های تشریک اطالعات عمق اطالعات اعتباری 1 است که محتوای اطالعاتی اطالعات اعتباری را میسنجد و در دامنه 0 تا 6 است. اگر کارگزاران اطالعاتی یک کشور هر یک از شش مشخصه زیر را دارا باشند یک امتیاز اخذ خواهند نمود. این شش مشخصه عبارتند از: y دادههای بنگاهها و افراد هر دو برای اعتباردهندگان انتشار یابد. y اعتبار دهندگان هم به اطالعات اعتباری مثبت )برای مثال مقدار وام اصلی و الگوی زمانی بازپرداخت( و هم اطالعات اعتباری منفی )برای مثال تأخیر در پرداخت ها( دسترسی داشته باشند. y حداقل دو سال از آمار های تاریخی منتشر شوند. y اطالعات وامهای با ارزش بیش از 1 درصد درآمد سرانه منتشر شود. y اطالعات خردهفروشی و ادارههای آب و برق عالوه بر اطالعات اعتباری اعتباردهندگان منتشر شود. y مطابق قانون اعتبارگیرندگان بتوانند به دادههای خود در مؤسسات و ادارههای اعتباری بزرگ دسترسی داشته باشند. هرچه مقدار شاخص عمق اطالعات اعتباری به عدد 6 نزدیکتر باشد نشان می دهد که اداره های 1. Depth of Credit Information

15 155 بررسی عوامل مؤثر بر قدرت مالیات ستانی دولت در کشورهای در حال توسعه... اطالعات اعتباری خصوصی و دولتی اطالعات بیشتری را به اشتراک میگذارند و با دسترسی دولتها به این اطالعات امکان دریافت مالیات بهحق میسر میگردد و انتظار داریم تمکین مالیاتی افزایش یابد. روند عمق اطالعات اعتباری بهشرح نمودار 2 است: نمودار )2(- روند عمق اطالعات اعتباری در 47 کشور در حال توسعه در سالهای 2004 تا 2013 بهمنظور بررسی ارتباط عمق اطالعات اعتباری و تمکین مالیاتی به روش آمار توصیفی میانگین ساده برای هر کشور طی دورۀ زمانی 2004 تا 2013 برای هر دو متغیر مذکور محاسبه شده است. سپس جایگاه 47 کشور در نمودار )3( مشخص و خط روند برازش شده است. همانطور که مالحظه میگردد ارتباط بین دو متغیر چندان قوی نیست اما دادهها وجود اثر مثبت عمق اطالعات اعتباری بر متغیر وابسته را تأیید میکند. نمودار )3(- اثر عمق اطالعات اعتباری بر نسبت درآمدهای مالیاتی به GDP

16 156 پژوهشنامه مالیات/شماره سی وچهارم )مسلسل 82( تابستان 1396 دو شاخص دیگری که با استفاده از شاخصهای کسب و کار استخراج شدهاند متغیرهایی موهومی است که یکی از آنها وجود ادارههای پوششدهی اطالعات اعتبار عمومی یا دولتی را لحاظ میکند. چنانچه ادارههای پوششدهی اعتباری عمومی در کشور مورد نظر در طول دورۀ بررسی وجود داشته باشند این متغیر برابر با یک و در غیر این صورت برابر با صفر خواهد بود. متغیر موهومی دیگر وجود ادارههای پوششدهی اطالعات اعتباری خصوصی است که برای هر کشور در صورت فعالیت در طول دوره بررسی مقدار یک و در غیر اینصورت مقدار صفر را اختیار میکند. وجود یا فقدان چنین اداراتی نشان از تشریک یا عدم تشریک اطالعات اعتباری دارد و چنانچه این نهادها وجود داشته باشند و به تشریک اطالعات بپردازند میتوانند با کاهش عدم تقارن اطالعاتی میان مؤدی و سازمان مالیاتی تأثیر مثبتی بر تمکین مالیاتی داشته باشند. مقایسه و سیر ایجاد ادارههای تشریک اطالعات اعتباری در نمودار )4( قابل مشاهده است. نمودار )4(- روند متغیرهای موهومی وجود ادراههای تشریک اطالعات اعتباری دولتی و خصوصی به تفکیک در 47 کشور در حال توسعه در سالهای 2004 تا 2013 متغیرهای کنترل پژوهش متغیر موهومی بحران مالی سال 2008: یک متغیر موهومی است که برای سال 2009 و پس از آن مقدار یک و برای سال های قبل از آن مقدار صفر را دربرمی گیرد. 1 دورۀ مورد مطالعۀ این پژوهش بازۀ زمانی 2006 تا 2013 است. بنابراین دوره بحران مالی سال 2008 را دربرمی گیرد. بحران مالی 2008 سبب توقف جریان سرمایه به کشورهای در حال توسعه خروج سرمایه از این کشورها و نهایتا سقوط ارزش 1. بحران مالی از اوت 2007 در آمریکا آغاز و در سپتامبر سال 2008 تبدیل به بحران مالی جهانی شد و سپس ابعاد گستردۀ اقتصادی به خود گرفت. از آنجایی که مالیات های هر سال با تأخیر جمع آوری می شوند لذا انتظار می رود که بحران مالی-اقتصادی سال 2008 اثر خود را بر درآمدهای مالیاتی سال 2009 نشان دهد.

17 بررسی عوامل مؤثر بر قدرت مالیات ستانی دولت در کشورهای در حال توسعه سهام گردید و بدین ترتیب آثار بحران مالی به کشورهای در حال توسعه گسترش یافت. این امر قدرت وام دهی بانکها را کاهش داد و سرمایهگذاری در این کشورها را بهطور مستقیم متأثر ساخت و این گونه نیروی محرک رشد اقتصادی در کشورهای در حال توسعه از بحران مالی متأثر شد. همچنین با کاهش حجم تجارت جهانی و کاهش صادرات کشورهای در حال توسعهای که وابسته به صادرات وجوه ارسالی و سرمایهگذاریهای خارجی بودند کسری بودجههای گسترده و تورم شدید بحران مالی- اقتصادی در کشورهای در حال توسعه پدیدار شد. شدت انتقال بحران مالی به کشورهای درحال توسعهای که دارای بنیانهای اقتصادی ضعیف یا وابستگی شدیدتر به اقتصاد جهانی بودند بیشتر بوده است. بنابراین بحران مالی سال 2008 دارای آثار مالی و اقتصادی در کشورهای درحال توسعه بوده و انتظار میرود که بحران مالی بر نسبت مالیات به GDP دارای اثر منفی باشد. حجم تجارت: حجم تجارت یا در واقع باز بودن اقتصاد نسبت مجموع صادرات و واردات به GDP است. یکی از سهلالوصولترین مالیاتها مالیات بر واردات است چرا که کاالها از مجاری گمرکی به کشورها وارد و یا از آن صادر میشوند ضمن اینکه برخی از کشورهای در حال توسعه بدون توجه به اصل مقصد اقدام به اخذ مالیات از صادرات نیز مینمایند. لذا باال بودن این نسبت میتواند تأثیر مثبتی بر نسبت مالیات به GDP داشته باشد. دادههای این شاخص در بانک جهانی در دسترس است. تورم: تورم یک ابزار جایگزین برای مالیاتستانی است و سیگنالی از وضعیت نامناسب اقتصادی است. عملکرد اقتصادی نامساعد میتواند نشاندهندۀ میزان ظرفیت مالیاتستانی کمتر و به تبع آن درآمدهای مالیاتی کمتر باشد. بنابراین انتظار میرود که تورم دارای اثر منفی بر تمکین مالیاتی باشد. لگاریتم تولید ناخالص داخلی سرانه به قیمت ثابت: این متغیر منعکس کنندۀ سطح توسعۀ مالی و اقتصادی کشورهاست. همچنین نمادی از سطح رفاه افراد جامعه است. انتظار تئوریک آن است که هرچه رفاه بیشتر باشد افراد کاالها و خدمات عمومی بیشتری نیز تقاضا میکنند و به تبع آن حاضر خواهند بود مالیات بیشتری نیز بپردازند. عالوه بر آن افراد در جوامع با درآمد سرانه باالتر مصرف بیشتری دارند و به تبع آن مالیاتهای غیرمستقیم بیشتری نیز میپردازند. همچنین هرچه درآمد سرانه باالتر باشد افراد توانایی پرداخت مالیات بیشتری نیز دارند و مالیاتهای مستقیم نیز تمایل به افزایش خواهد داشت. لذا بهلحاظ نظری انتظار میرود که درآمد سرانه تأثیر مثبتی بر نسبت مالیات به GDP داشته باشد. آمارهای این شاخص توسط بانک جهانی منتشر میگردد. نرخ کل مالیات شرکتهای تجاری: این نرخ منعکسکنندۀ درصدی از سود تجاری است که به پرداخت

18 158 پژوهشنامه مالیات/شماره سی وچهارم )مسلسل 82( تابستان 1396 مالیات و مشارکتهای تأمین اجتماعی شرکتهای تجاری اختصاص داده میشود. اثر نرخ مالیات بر درآمدهای مالیاتی نامشخص است و بر اساس منحنی الفر یک حد بهینه برای آن وجود دارد که به ازای نرخهای کمتر از حد بهینه اثر آن مثبت و به ازای نرخهای بیشتر اثر آن منفی است )به دلیل افزایش فرار مالیاتی(. منبع این شاخص نیز از بانک جهانی است. نسبت مالیات بر کاالها و خدمات به کل مالیات: از شاخصهای کسب و کار بانک جهانی است. هرچه نابرابری بیشتر باشد انگیزه برای تمکین مالیاتی کمتر خواهد بود بنابراین ساختارهای مالیاتی که نابرابری توزیع درآمد را تشدید کنند نیز میتوانند انگیزۀ تمکین مالیاتی مؤدیان را کاهش دهند. از آنجایی که مالیاتهای کاالها و خدمات مالیاتهایی غیرمستقیم هستندۀ بنابراین دارای ماهیت تنازلی هستند و با افزایش سهم آنها از درآمدهای مالیاتی میتواند نابرابری را تقویت نماید و با گسترش حس بیعدالتی نسبت مالیات به GDP را کاهش دهد. نسبت مالیات بردرآمد به کل مالیاتها: مالیات بر درآمد برخالف مالیات بر کاالها و خدمات اغلب دارای ماهیت تصاعدی است لذا با افزایش سهم آن از درآمدهای مالیاتی میتواند با کاهش نابرابری و پراکندگی درآمد انگیزۀ تمکین مالیاتی را افزایش دهد. این شاخص نیز جزء شاخصهای کسب و کار بانک جهانی است. نفوذ و پاسخگویی : 1 شاخصی است که مقیاسی را که شهروندان میتوانند در انتخاب دولتشان آزادیهایی همچون آزادی بیان آزادی اجتماعات و آزادی رسانهها داشته باشند را اندازهگیری میکند. این شاخص از مجموعه شاخصهای کیفیت حکمرانی است که در بازه 2.5 تا 2.5- قرار دارد. این شاخص نمادی از دموکراسی است و نشاندهنده آنست که دولتها به چه میزان به نظر و رای مردمشان اهمیت میدهند. هرچه مردم احساس کنند که ترجیحاتشان بیشتر در دولت منعکس میشود احتماال تمایل بیشتری به تمکین مالیاتی نشان خواهند داد. 2 اندازۀ دولت: این شاخص که زیرمجموعهای از شاخصهای آزادی اقتصادی است اندازه دولت را بر اساس میزان مداخلۀ آن در بازار از طریق وضع مالیات میزان مصرف و... اندازهگیری میکند. این شاخص عددی در بازه صفر تا ده است که هرچه مقدار آن بزرگتر باشد نشاندهنده اندازه کوچکتر دولت 1. Voice and Accountability 2. پنج شاخص دیگر کیفیت حکمرانی )ثبات سیاسی کیفیت مقررات کنترل فساد حاکمیت قانون و کارایی دولت( نسبت ارزش افزوده صنعت به GDP بر اساس آزمون های معناداری دارای اثر معنادار بر نسبت مالیات به GDP نبودند لذا در جهت رعایت اصل حداقل متغیرهای توضیحی از تخمین نهایی حذف شده اند.

19 159 بررسی عوامل مؤثر بر قدرت مالیات ستانی دولت در کشورهای در حال توسعه... و آزادی اقتصادی 1 بیشتر است. 2 در ادبیات نظری دو منطق متفاوت برای بهکارگیری این شاخص وجود دارد. تعدادی از مطالعات مطرح میکنند که هرچه اندازۀ دولت بیشتر باشد تصمیمگیری دولت جایگزین انتخاب اشخاص میشود آزادی اقتصادی کمتر بخش دولتی بزرگتر و بخش خصوصی که مورد هدف مالیاتستانی است کوچکتر خواهد بود لذا نسبت مالیات به GDP کاهش مییابد. اما برخی دیگر از مطالعات مطرح مینمایند که اندازه بزرگتر دولت به معنای مداخله بیشتر دولت در اقتصاد و انجام اقدامات بازتوزیعی بیشتر از جمله اخذ مالیات بیشتر خواهد بود و با افزایش اندازه دولت نسبت مالیات به GDP افزایش خواهد یافت. بنابراین انتظار نظری مشخصی در خصوص جهت اثرگذاری اندازه دولت بر نسبت مالیات به GDP وجود ندارد. میانگین میانه مقدار حداکثر و حداقل در نمونه انحراف معیار و تعداد مشاهدات به تفکیک هر یک از متغیرها در جدول 1 گزارش شده است. 3 جدول )1(- آمارهای توصیفی متغیرهای پژوهش متغیر Variable میانگین میانه حداکثر حد اقل انحراف معیار T نسبت درآمدهای مالیاتی به GDP DEPTH عمق اطالعات اعتباری BURDUM- MY متغیر موهومی ادارههای تشریک اطالعات خصوصی متغیر موهومی اداره های تشریک REGDUMMY اطالعات دولتی FINDUMMY بحران مالی Economic Freedom 2. Available at: 3.

20 پژوهشنامه مالیات/شماره سی وچهارم )مسلسل 82( تابستان متغیر Variable میانگین میانه حداکثر حد اقل انحراف معیار کنترل فساد CONTROL نسبت مالیات بر کاالها و خدمات به GOODSTAX کل مالیات ها نسبت مالیات بر درآمد به کل INCOMETAX مالیات ها LGDPC درآمد سرانه به قیمت ثابت تورم INFLATION INDUSTRY ارزش افزوده صنعت به GDP حجم تجارت OPENNESS اندازه دولت SIZE RATE نرخ کل مالیات شرکتهای تجاری ثبات سیاسی POLITICAL کیفیت مقررات REGULATOR حاکمیت قانون RULE نفوذ و پاسخگویی VOICE GOVERN- MENT کارایی دولت منبع: یافته های پژوهش

21 161 بررسی عوامل مؤثر بر قدرت مالیات ستانی دولت در کشورهای در حال توسعه برآورد مدل و تحلیل نتایج بهمنظور بررسی اثر تشریک اطالعات بر نسبت مالیات به GDP در کشورهای در حال توسعه با استفاده از دادههای تابلویی نامتوازن به تخمین مدل )1( اقدام گردید. حداکثر مشاهدات با رویکرد دادههای تابلویی نامتوازن 47 کشور در حال توسعه طی دورۀ 2006 تا 2013 است. همۀ متغیرهای پژوهش در سطح مانا هستند. بر اساس نتایج آزمونهای اثرات انفرادی و هاسمن مدل برآوردی از نوع اثرات ثابت است. نتایج این آزمونها در جدول 2 و 3 گزارش شده است. باتوجه به وجود نوعی پایداری نسبی در درآمدهای مالیاتی به GDP مدل برآوردی از نوع )1( AR است. همچنین بر اساس نتایج تخمین مدل از نوع Weights( GLS(Cross-Section میباشد. نتایج تخمین در جدول )4( منعکس شده است. جدول )2(- نتایج آزمون اثرات انفرادی درجه آزادی آماره آزمون اثرات )50,295( Cross-section F Cross-section Chi-square منبع: یافتههای پژوهش جدول )3(- نتایج آزمون هاسمن درجه آزادی آماره کای دو آماره کای دو خالصه آزمون اثرات تصادفی مقطعی منبع: یافته های پژوهش جدول )4(- نتایج برآورد مدل احتمال احتمال آماره t متغیر ضریب انحراف معیار احتمال C DEPTH REGDUMMY BURDUMMY FINDUMMY

22 پژوهشنامه مالیات/شماره سی وچهارم )مسلسل 82( تابستان GOODSTAX INCOMETAX INFLATION LGDPC RATE OPENNESS SIZE )1(AR )Cross-section fixed (dummy variables آماره های وزن دار Mean dependent var R-squared S.D. dependent var Adjusted R-squared Sum squared resid S.E. of regression Durbin-Watson stat F-statistic Prob(F-statistic) آماره های بدون وزن Mean dependent var R-squared Durbin-Watson stat Sum squared resid منبع: یافته های پژوهش

23 163 بررسی عوامل مؤثر بر قدرت مالیات ستانی دولت در کشورهای در حال توسعه... جدول )5(- اثرات انفرادی نام کشور اثرات ثابت مقطعی نام کشور اثرات ثابت مقطعی الجزایر ماسودونیا ارمنستان مالی بلز مولداوی بنین مغولستان بوسنی و هرزگوین مراکش بوتسوانا نامیبیا بلغارستان نپال بورکینافاسو نیکاراگوا کامبوج پاراگوئه شیلی پرو کوته دووار فیلیپین جمهوری دومینیکن رومانی جمهوری عربی مصر رواندا ال سالوادور صربستان گرجستان آفریقای جنوبی غنا تانزانیا گواته ماال تایلند هندوراس توگو جمهوری اسالمی ایران تونس اردن ترکیه

24 پژوهشنامه مالیات/شماره سی وچهارم )مسلسل 82( تابستان کنیا جمهوری قرقیز التویا لیتوانی منبع: یافته های پژوهش اوگاندا اروگوئه زامبیا متغیرهای عمق اطالعات اعتباری و متغیرهای موهومی تشریک اطالعات اعتباری خصوصی و دولتی هر دو دارای اثر مثبت بر تمکین مالیاتی هستند هرچند که متغیر عمق اطالعات اعتباری اثر معناداری بر نسبت مالیات به GDP ندارد. معنا دار نبودن اثر عمق اطالعات اعتباری بر تمکین مالیاتی می تواند به علل زیر باشد: yممکن است که تشریک اطالعات اعتباری صورت بگیرد اما دولت ها امکان دسترسی به آن ها را نداشته باشند. مثال گوردون و لی )2009( مطرح می کنند که ممکن است به دلیل عدم تمکین بانک ها از دولت اطالعات به اشتراک گذاشته بشوند اما در اختیار دولت ها قرار نگیرد و از این امر به عنوان یک مزیت رقابتی برای جلب مشتریان بیشتر و تجهیز منابع استفاده گردد. yشاخص عمق اطالعات اعتباری از شش جزء تشکیل شده است که اهمیت تمامی این اجزاء بر مالیات ستانی یکسان نیست مثال جزء مربوط به» امکان دسترسی اعتبارگیرندگان به اطالعات خود در اداره های بزرگ تشریک اطالعات«می تواند از اهمیت کمتری نسبت به جزء»عالوه بر اطالعات اعتباری امکان دسترسی به اطالعات خرده فروشی آب و برق و... برای اعتباردهندگان وجود داشته باشد«برخوردار باشد. اما در این شاخص به همه اجزا اهمیت یکسانی داده شده است. yاین شاخص تنها تشریک اطالعات اعتباری را پوشش می دهد و سایر اطالعات نظیر هویتی اسنادی امالک و مستغالت و... را تحت پوشش قرار نمی دهد. متغیر بحران مالی سال 2008 طبق انتظار اثر منفی و معنادار بر تمکین مالیاتی دارد. همانطور که بیان شد بحران مالی سال 2008 از طریق اثرگذاری بر بازار سرمایه عملکرد مالی بانک ها تشکیل سرمایه و حجم تجارت در کشورهای در حال توسعه سبب ایجاد بحران مالی- اقتصادی در این کشورها شد و به تبع آن بر درآمدهای مالیاتی دولت ها اثر منفی داشت. متغیرهای نسبت مالیات بر درآمد به کل مالیات باز بودن اقتصاد درآمد سرانه به قیمت ثابت و نرخ مالیات بر سود شرکت های تجاری مطابق با انتظار تئوریک دارای اثر مثبت و معنادار بر نسبت درآمدهای

25 165 بررسی عوامل مؤثر بر قدرت مالیات ستانی دولت در کشورهای در حال توسعه... مالیاتی به GDP است. شاخص اندازه دولت اثر منفی و معناداری بر نسبت مالیات به GDP دارد. همانطور که قبال اشاره شد با افزایش اندازۀ دولت شاخص اندازه دولت که زیرمجموعۀ شاخص آزادی اقتصادی است به عدد صفر نزدیکتر میگردد که به معنای وجود رابطۀ معکوس میان اندازه دولت و شاخص اندازه دولت میباشد لذا وجود اثر منفی شاخص اندازه دولت بر نسبت مالیات به GDP به معنای آن است که با افزایش اندازه دولت نسبت مالیات به GDP افزایش مییابد که مؤید این منطق نظری است که با افزایش اندازه دولت اقدامات بازتوزیعی دولت از جمله اخذ مالیات افزایش مییابد. متغیرهای نسبت مالیات بر کاالها و خدمات به کل مالیات و تورم اثر منفی و معنادار بر نسبت مالیات به GDP دارند و که مطابق با انتظار تئوریک است. 18- نتیجهگیری در جهت اجرای سیاستهای اقتصادی اعم از توزیعی مالی و حتی هدایت اقتصاد در مسیر اهداف کالن اقتصادی مانند تثبیت اقتصادی ایجاد اشتغال رشد اقتصادی و بهبود رفاه اجتماعی مالیاتها ابزاری کارآمد به شمار میآیند و هر چه سهم مالیاتها در تأمین مخارج دولت بیشتر باشد آثار نامطلوب اقتصادی به میزان قابلتوجهی کمتر خواهد بود. به همین دلیل در کشورهای پیشرفته برخالف کشورهای درحالتوسعه عمدتا مالیاتها در تأمین مخارج دولت نقش به سزایی دارند. عالوه بر تأمین مالی دولت در جهت نیل به اهداف سهگانه خود یعنی تخصیص منابع توزیع درآمد و ثبات اقتصادی میتواند از اهرم مالیات استفاده نماید علیرغم تمامی مزیتهای ذکر شده برای درآمدهای مالیاتی در مقایسه با درآمدهای غیر مالیاتی وصول اینگونه درآمدها همواره با مشکالتی روبهرو بوده است. ایران نیز از این موضوع مستثنی نبوده و در قوانین باالدستی و برنامههای توسعه افزایش درآمدهای مالیاتی بهعنوان یکی از اهداف اساسی معرفی شده است که برای نمونه بند هفدهم از سیاستهای کلی اقتصاد مقاومتی به اصالح نظام درآمدی دولت اشاره دارد و در این بند ذکر شده است که اصالح نظام درآمدی باید از طریق افزایش سهم درآمدهای مالیاتی صورت گیرد. بدیهی است که کاهش انگیزههای فرار مالیاتی مؤدیان یکی از پیشنیازهای اصلی برای جامعه عمل پوشانیدن به اهداف فوقالذکر و ارتقای عدالت مالیاتی است. این موضوع نیز بهنوبه خود در گرو آن است که سازمان مالیاتی بتواند با دستیابی به اطالعات از اجتناب و فرار مالیاتی جلوگیری نموده و در صورت کشف هرگونه فرار مالیاتی جریمههای سنگین وضع کند. در این راستا و مشابه با سایر کشورها استقرار یک پایگاه جامع اطالعاتی و مکلف شدن

26 تابستان 82( )مسلسل وچهارم سی مالیات/شماره پژوهشنامه مؤدیان اعتباری و مالی و معامالتی هویتی اطالعات ارائه به حقوقی اشخاص و اجرایی دستگاههای تمامی تیرماه مصوب مستقیم مالیاتهای قانون اصالح اصلی محورهای جمله از مکرر( 169 ماده موجب )به است. بوده 1394 زمانی دوره در ایران( بر )مشتمل توسعه حال در کشور 47 آماری دادههای از استفاده با مقاله این در تشریک به مربوط شاخصهای آیا که است شده پرداخته موضوع این بررسی به میالدی 2013 تا 2006 حاکی برآوردها نتایج خیر یا باشد اثرگذار مذکور کشورهای GDP به مالیات نسبت بر میتواند اطالعات دارند GDP به مالیات نسبت بر مثبتی اثر دولتی و خصوصی اطالعات تشریک شاخصهای که است آن از دارد. همسوئی نظری انتظارات با که مالیاتهای قانون در گرفته صورت اصالحات همچنین و نظری مبانی و تجربی یافتههای به عنایت با GDP به مالیات نسبت در افزایش یک شاهد آتی های سال طی زیر دالیل به که میرسد نظر به مستقیم باشیم. متعددی موارد ارزشافزوده: بر مالیات در تقلبی فاکتورهای ارائه بابت مالیاتی اعتبار استرداد از yممانعت عبارتند آنها مهمترین که برشمرد ارزشافزوده بر مالیات نظام در میتوان را استرداد امر در تقلب از )که داخلی بازار به فروش نمودن پنهان خرید و تولید حسابهای و صورتحسابها در دستکاری از: و نهاده پرداختی مالیات مطالبه امکان ستانده مالیات پرداخت از گریز بر افزون مؤدی آن طریق از شرکتهای از استفاده با عموما )که صادرات بیشنمایی و اغراق مینماید( فراهم خود برای را استرداد کار این رفتهاند فروش به داخل در که تولیدی کاالهای برای جعلی صادراتی اسناد و موقتی صوری اطالعات داشتن اختیار در با مالیاتی سازمان که است بدیهی نادرست. قیمتگذاری و شود( می انجام با و نموده خودداری مخدوش و جعلی و تقلبی فاکتورهای به مربوط مالیاتی اعتبار استرداد از صحیح گردد. کشور در پدیده این گسترش و تداوم مانع میتواند سنگین جریمههای وضع هک عمدهای چالشهای از یکی مشاغل: از خصوصا ارزشافزوده( و درآمد )بر مالیات وصول و yشناسایی به نسبت اصناف از برخی مکرر اعتراضات است بوده رو روبه آن با گذشته سالهای طی مالیاتی سازمان مرکزی بانک سوی از شده منتشر آمارهای اساس بر که است حالی در این است. باال مالیاتهای وضع مالیات از کمتر که است بوده تومان میلیارد 3200 حدود 1394 سال در مشاغل مالیات وصول میزان تومان( میلیارد )4200 عمومی بخش کارکنان و تومان( میلیارد )3700 خصوصی بخش کارکنان حقوق اطالعات دسترسی عدم یا و اطالعات کمبود رویدادی چنین اصلی دالیل از یکی میرسد نظر به است.

27 بررسی عوامل مؤثر بر قدرت مالیات ستانی دولت در کشورهای در حال توسعه سازمان مالیاتی به حجم معامالت مشاغل بوده است که موجب وصول اندک مالیات از مشاغل شده است و برخی از مشاغل نیز با آگاهی از این موضوع فشار بیشتری بر سازمان مالیاتی وارد نمودهاند تا مالیات کمتری بپردازند. yامکان اخذ مالیات بر مجموع درآمد: برای اخذ مالیات بر درآمد اشخاص دو روش وجود دارد یک روش این است که از اقالم مختلف درآمدی به صورت جداگانه مالیات دریافت شود و روش دیگر آن است که کل درآمد شخص تجمیع و سپس مشمول مالیات گردد که در این صورت با فرض وجود نرخهای تصاعدی عدالت مالیاتی بیشتر تأمین میشود اگرچه چالش اساسی اخذ مالیات بر مجموع درآمد آن است که بتوان تمامی درآمدهای شخص را شناسایی کرد و سپس از مجموع آن مالیات اخذ کرد. تشریک اطالعات همه جانبه میتواند اجرای مالیات بر مجموع درآمد را میسر سازد که موجب ایجاد درآمد مالیاتی بیشتر خواهد شد.

28 پژوهشنامه مالیات/شماره سی وچهارم )مسلسل 82( تابستان فهرست منابع 1 صادقی 1. حسین شکیبایی علیرضا )1380(.»فرار مالياتي و اندازه اقتصاد زيرزميني ايران )با روش اقتصادسنجي فازي(«. فصلنامه نامه مفید 55-2: صفاری 2. طاهری غالمرضا )1393(.»فعاالن اقتصادی مجاز )AEO( در چارچوب استانداردهای امنیت و تسهیل سازمان جهانی گمرک«تهران گمرک جمهوری اسالمی ایران انتشارات وکیل. 3 عبدا میالنی مهنوش اکبرپور روشن نرگس )1391(.» فرار مالیاتی ناشی از اقتصاد غیررسمی در ایران«پژوهشنامه مالیات 20)13(: میرجلیلی 4. محمد حسین )1387(.» اقتصاد اطالعات نامتقارن«پژوهشگران مجله پژوهشگران شمارههای 14 و Akerlof, G. A. (1970). The Market for Lemons : Quality Uncertainty and the Market Mechanism, Quarterly Journal of Economics, 84(3), Antelo, M. (2012). A Revenue-Raising Government Taxing a Firm with Private Information, Review of Public Economics, 203-(4/2012): Beck, T., Lin, C. ana Ma. Y. (2014). Why Do Firms Evade Taxes? The Role of Information Sharing and Financial Sector Outreach, The Journal of Finance. 16(2), Bernardi, L., Barreix, A., Marenzi, A., and Prefeta, P. (2007). Tax Systems and Tax Reforms in Latin America, New York, London: Routledge, Birchler, U., & Bütler, M. (2007). Information Economics, New York, London: Routledge, 5-10, 16-25, & Chen, T. and Lin, C. (2015). Does Information Asymmetry Affect Corporate Tax Aggressiveness?, Available Online cafmfile. 11. Gordon, R., & Li, W. (2009). Tax Structures in Developing Countries: Many Puzzles and a Possible Explanation, Journal of Public Economics, 93(7 8),

29 169 بررسی عوامل مؤثر بر قدرت مالیات ستانی دولت در کشورهای در حال توسعه Hindriks, J, & Myles, G. (2004). Intermediate Public وEconomics E-book. 13. Liu, Jianwei and Tan, Yao-Hua (2008). Towards Asymmetric Information for the G2B Inter-Organizational Networks, 20th Bled e- Conference and e- Collaboration: Overcoming Boundaries through Multi-Channel Interaction, Beld- Slovenia- June Schneider, F., Enste, D.H., (2000). Shadow Economies: Size, Causes, and Consequences, Journal of Economic Literature, Vol. 38, PP:

30